| Danuta Mostwin urodziła
się 31 sierpnia 1921 roku w Lublinie, zmarła 11 stycznia 2010 w Baltimore. W Lublinie mieszkała do dziesiątego roku życia.
Później jej rodzina przeniosła się do Warszawy. Tu skończyła szkołę średnią. Maturę
zdała w maju 1939 roku.
Wybuch drugiej wojny światowej udaremnił
jej normalne studia medyczne. Podjęła je na podziemnym, konspiracyjnym Uniwersytecie
Warszawskim. W czasie okupacji niemieckiej cała jej rodzina była zaangażowana
w ruch oporu. Mieszkanie, w którym żyła z matką (ojciec jej był w Londynie), służyło
jako schronienie przybywającym z Anglii do kraju skoczkom spadochronowym („cichociemnym”
). Jednym z nich był Stanisław Bask Mostwin, przyszły mąż Danuty Mostwin.
Danuta Mostwin z matką.
1940 r.
Była żołnierzem Armii Krajowej. Szkoliła grupy
dziewcząt w udzielaniu pierwszej pomocy rannym w walce z Niemcami. Po wojnie musiała
z Polski uchodzić, gdyż jej mężowi groziło aresztowanie przez NKWD. Tak więc,
wraz z mężem i matką dotarła do Anglii. Kontynuowała studia medyczne w Edynburgu,
w Paderewski Teaching Hospital School of Medicine. Uzyskała absolutorium w 1948
roku. W 1951 roku wraz z mężem, synem i rodzicami wyemigrowała
z Europy do Stanów Zjednoczonych. Podjęła pracę opiekuna społecznego (social worker)
w Baltimore i odpowiednie studia w The National Catholic School of Social Service
of The Catholic University of America w Waszyngtonie. Ukończyła je w 1959 roku. Praca
w charakterze opiekuna społecznego i studia z tym związane dały jej sposobność
do bliskiego zaznajomienia się z emigrantami i warunkami ich życia. Stypendium
przyznane jej przez National Institute of Mental Health pozwoliło jej na dwuletnie
studia doktoranckie w dziale social work na Columbia University w Nowym
Jorku. Pod kierunkiem Margaret Mead napisała rozprawę doktorską: The Transplanted
Family. A Study of Social Adjustement of the Polish Immigrant Family to the United
States after the Second World War. W latach 1969-1980
była profesorem social work i zdrowia psychicznego w National Catholic
School of Social Service w The Catholic University of America w Waszyngtonie.
W 1980 roku otrzymała tytuł profesora zwyczajnego. Zorganizowała specjalizację
zdrowia psychicznego rodziny w departamencie psychologii Loyola College w Baltimore
i ośrodek kliniczny Family Mental Health Center, którym kierowała do przejścia
na emeryturę w 1987 roku.
Profesor
Danuta Mostwin
Z jej pracy naukowej powstały następujące
książki: The Transplanted Family. A Study of Social Adjustement of the Polish
Immigrant Family to the United States after the Second World War (New York
1980), American Families of East European Heritage (Washington 1980), Trzecia
wartość. O formowaniu się nowej tożsamości polskiego emigranta w Ameryce (
Lublin 1985, drugie wyd. posz. 1995), Emigranci polscy w USA ( Lublin 1991),
Przestrzeń życiowa rodziny. Ekologiczny model terapii rodziny w stanie kryzysu
( Warszawa 1992). Równocześnie powstały jej utwory literackie.
Głównym jej dziełem jest siedmiotomowa Saga Polska, cykl powieściowy, w
którym autorka przedstawiła dzieje kilku pokoleń polskiej rodziny. Na ten cykl
składają się powieści: Cień księdza Piotra, Szmaragdowa zjawa,
Tajemnica zwyciężonych, Nie ma domu, Dom starej
lady, Ameryko! Ameryko!, i Ja za wodą, ty za wodą. Poza
Sagą polską opublikowała kilka powieści: Odchodzą moi synowie,
Olivia, Magda, zbiory opowiadań Ptaki,
Asteroidy, Odkrywanie Ameryki i eseje Słyszę
jak śpiewa Ameryka. W dwóch pierwszych częściach
Sagi autorka wyprowadza społeczny i ideowy rodowód głównych bohaterów.
Dwie następne części to już ich dzieje uwikłane w wydarzenia drugiej wojny światowej
i w powojenne polskie komplikacje. Następne traktują o ich życiu na obczyźnie
. 
Danuta
Mostwin wniosła oryginalny sposób pisania o emigracji i emigrantach. Odeszła od
sentymentalizmu, od łatwego wspominkarstwa często właściwego innym autorom podejmującym
podobną tematykę. Utrwaliła codzienne życie powojennego emigranta w Stanach Zjednoczonych.
Inaczej spojrzała na emigracyjność, wydobyła psychologię wewnętrznych przemian
emigranta. Dała realistyczny obraz emigracyjnej rzeczywistości. Mimo że wielu
twórców literatur pisało o emigracji, to dzieło Danuty Mostwin okazuje się obrazem
najpełniejszym. Autorka, sama należąc do emigracyjnej wspólnoty, dobrze ją rozumiejąc
i z nią współczując, umiała przyjąć wobec niej odpowiedni dystans obserwatora
dysponującego przy tym profesjonalną wiedzą psychologiczną i socjologiczną. To
umożliwiło powstanie rozległej, bogatej, wielostronnej panoramy polskiego życia
emigracyjnego w Stanach Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej. Jest ona owocem
szczęśliwej symbiozy sztuki i nauki, literatury i socjologii, psychologii i antropologii
kulturalnej. Pisarka nie dopuszcza, by problematyka jej twórczości
była ograniczona przestrzenią geograficzną i duchową emigracyjnego getta. Do rangi
uniwersalnego ludzkiego losu podniosła dzieje polskich emigrantów, nie gubiąc
przy tym z pola uwagi szczególnych okoliczności określających ich biografie i
sposób włączenia się w społeczność kraju osiedlenia. Przyczyniła się do samopoznania
polskiej emigracji powojennej w Ameryce w takim stopniu, w jakim nikt tego przed
nią nie uczynił. Do samopoznania, z którego pożytki płynąć mogą nie tylko dla
polskich emigrantów, ale dla emigracji w ogóle. Proza Danuty
Mostwin odznacza się godnymi uwagi walorami poznawczymi. W czasie, gdy dzisiejsza,
światowa literatura ma skłonność do odwracania się od realiów życia, ulegania
modnemu postmodernizmowi, dekonstrukcjonizmowi, tradycje dobrej prozy realistycznej
podjęte i rozwijane przez pisarkę nabierają blasku i świeżości podkreślając indywidualność
pisarską. Dzięki trafnemu widzeniu zjawisk społecznych i
psychologicznych, umiejętności obserwacji, zdolności empatycznego rozumienia ludzi
i wszystkich ich skomplikowanych problemów. Utwory Danuty Mostwin dostarczają
nie tylko przeżyć estetycznych, lecz również są pomocne w poznawaniu środowisk
emigracyjnych — zjawiska tak charakterystycznego i ważnego w doświadczeniu
historycznym XX wieku. Jej proza przywraca zaufanie do poznawczych możliwości
literatury. Jednym z głównych motywów twórczości Danuty Mostwin
jest przeciwstawienie się człowieka wyobcowaniu ze środowiska, w którym się znalazł;
stawianie czoła kolejnym wyznaniom, w tym także obrona przed wynarodowieniem i
odchodzeniem od macierzystej kultury, co jest dużym dramatem w życiu emigranta.
Autorka nie tylko dostrzega i opisuje ten dramat, ale również ukazuje wyjście
z niego, drogę do osiągnięcia wewnętrznego ładu, zgody z sobą i harmonijnego rozwoju
przez roztoczenie przed emigrantem wizji „trzeciej wartości”. W
polskiej i światowej tradycji literackiej narrator sagi rodzinnej przyjmuje męski
punkt widzenia, skupia się na męskich postaciach i na ich przede wszystkim aktywności.
Dzieje się tak nawet, gdy sagę pisze kobieta, jak na przykład Eliza Orzeszkowa
czy Maria Dąbrowska. Inaczej jest u Danuty Mostwin. Jej kobiety
lepiej niż mężczyźni pokonują trudności życia, odznaczają się niezwykłą dzielnością,
skuteczniej i konsekwentniej zdobywają realną Amerykę, gdy już otrząsną się z
pierwszego szoku. Stworzona przez autorkę postać babki Pauliny z powieści Cień
księdza Piotra jest niezwykłą kreacją literacką na tle nie tylko polskiej
tradycji literackiej. We wszystkie dzieła literackie Danuty
Mostwin wpisany jest zespół wartości, które leżą u ich genezy i decydują o charakterze
zawartego w nich przesłania. Wywodzą się one z tradycji polskiej rodziny przekazywanej
z pokolenia na pokolenie, z szacunku dla niej, z przywiązania do niej. Z kultywowanych
przez tę tradycję zasad uniwersalnej etyki chrześcijańskiej. Z przywiązania do
obrzędów obyczajowych i religijnych i tolerancji dla innych. Z patriotycznego
i obywatelskiego wychowania realizowanego skutecznie przez polską szkołę w niepodległym
państwie polskim lat międzywojennych; z ukształtowanego przez tę szkołę kultu
bohaterów narodowych, mitów historycznych, prawości i honoru. Właściwością
i siłą artyzmu literackiego Danuty Mostwin jest „trzymanie się ziemi”
, czerpanie z realnej rzeczywistości, ze zdarzeń i sytuacji doświadczonych osobiście
lub przez osoby z jej otoczenia. Oparcie się o tworzywo prawdziwe, doświadczone,
przeżyte i wzbogacone przez wiedzę psychologiczną i socjologiczną stanowi o nieprzeciętności
tego pisarstwa, które należy do najwybitniejszych osiągnięć współczesnej prozy
polskiej i światowej.  | W
2005 roku ukazała się w Stanach Zjednoczonych książka Danuty Mostwin
w języku angielskim Testaments.Two Novellas of Emigration and Exile.
Wkrótce po tym autorka została uznana za twórczynię nowego nurtu w literaturze
amerykańskiej. |
Danuta Mostwin
o sobie
Urodziłam
się 31 sierpnia 1921 roku na Krakowskim Przedmieściu nr 49 w Lublinie w domu Budnego.
Od 1913 roku mieściła się tam prywatna klinika. Moi rodzice zajmowali 2-pokojowe
mieszkanie w oficynie. Mieszkaniu temu pewnie zawdzięczam mój obecny artretyzm.
Było zimne, a okna wychodziły na zamknięte podwórze. To podwórze, gdzie schodzili
się lubelscy handlarze, których słuchałam przejęta, było także pierwszą sceną,
na której występowałam mając za jedyną widownię matkę właściciela domu. Byłyśmy
obydwie sobą zachwycone. Starsza pani Budny była cudowną
staruszką ze wszystkimi atrybutami staruszki — modelu do książek i opowiadań.
Zastanawiałam się czasem, dlaczego z taką łatwością ukazały mi się dwie staruszki
— właścicielki wielkiego sklepu z zegarami w opowiadaniu Zegar z ułanem.
To była moja staruszka z domu na Krakowskim Przedmieściu, którą zaklętą różdżką
zmieniłam na bliźniaczki. Na podwórzu najczęściej bawiłam
się sama. Naśladując pewnie domokrążców, zachwalających swój towar, podobnie jak
w nowelkach Prusa (który wyparł się Lublina, oddając cały koloryt życia w kamienicy
Warszawie). Śpiewałam, tańczyłam i podskakiwałam odgrywając role mnie tylko wiadome.
Pewnego dnia, to było chyba około południa, kiedy skończyłam mój popis dla nieobecnych
widzów, z góry, z najwyższego piętra, cieniutki, ale przenikliwy głosik zawołał: —
Dziewczynko, chodź tu dziewczynko! Wrażenie musiało być
silne, bo to tej chwili pamiętam głowę w białym czepku i wysuniętą rękę. Ręka
ta trzymała nitkę, a na niej zawieszony był duży, czekoladowy cukierek. Cukierek
ten zbliżał się do mnie. — Dziewczynko — wołał
cieniutki głosik — zaśpiewaj jeszcze tą piosenkę o królewnie, to dostaniesz
drugiego cukierka. Nasza znajomość rozwinęła się w przyjaźń.
Moja staruszka zapraszała mnie do swojego pokoju. Przeszedł w całości, z urokiem
zapachu lawendy, do mego skarbca zaczarowanych pokoików dobrych staruszek. W
tych to właśnie czasach tworzyłam moje najpierwsze utwory literackie, za które
otrzymywałam słodkie honorarium.
O Danucie Mostwin
inni
Tak zwracał się Jerzy Giedroyc
w listopadzie 1960 roku do Jerzego Stempowskiego:
„Zbliża się sprawa nagrody literackiej „Kultury”
(...). Myślę o Danucie Mostwin. Przysłała mi niedawno swoją książkę pt.
Ameryka, Ameryka..., której zresztą dwa fragmenty drukowałem w
„Kulturze”. Książka dotyczy nowej i starej emigracji w USA
i wydaje mi się zarówno pod względem literackim, jak i socjologicznym
doskonała. (...) Co Pan o tym myśli?”
* * * * *
„Dzieło
to jest i duże, i potrzebne. Trzeba nie byle odwagi, by zakreślić sobie tak obszerny
plan. Trzeba nie byle kunsztu, by plan ten dobrze wykonać. Są miejsca w tej książce
bardzo czyste w linii. Tam, gdzie przebija przez nią liryzm, przebija przez nią
tylko w takiej ilości i w taki sposób, w jaki jest to dozwolone u prozaika (...).
Powieść Danuty Mostwin, napisana świadomie bez wzruszenia, wzrusza najbardziej.
Powieść ta jest potrzebna, ponieważ tematycznie wypełnia lukę w literaturze powstałej
na emigracji”. Jan Rostworowski *
* * * * „Wspaniała powieść — fresk o emigracji
(...) Jedna z najlepszych książek wydanych kiedykolwiek i gdziekolwiek na emigracji
(...) Jest to książka wybitna, doskonała i czyta się ją z podziwem, z napięciem
(...) Typy są tak ludzkie i prawdziwe, tok jest tak wartki, a język tak bogaty
i szczególnie piękny w opisach przyrody, zaś żywy w dialogach (...) Piękna książka”
Andrzej Chciuk * * * * * Janusz
Kowalewski przyznał, że kiedy pisał recenzję Domu starej lady, nie
docenił talentu pisarki. Powieść Ameryko! Ameryko! uznał za „bardzo
interesującą, nawet świetną”, za „wstęp do dalszego ciągu epopei o
emigracji”. * * * * * Władysław
Pobóg-Malinowski w pogadance radiowej przedstawił powieść Ameryko! Ameryko!
jako „jedną z najlepszych powieści w polskiej literaturze emigracyjnej”;
wyraził też pełne uznanie dla talentu jej autorki. * * *
* * Już „zwiastuny” powieści Ameryko! Ameryko!
spotkały się dużym zainteresowaniem. Andrzej Bobkowski
po przeczytaniu w „Kulturze” Lanczenety przy Alei Północnej,
która niebawem okazała się początkiem części drugiej powieści, pisze o niej w
liście do Jerzego Giedroycia z 15 grudnia 1959 roku jako o „doskonałym opowiadaniu”. *
* * * * W liście do autorki 30 grudnia 1959 roku Melchior
Wańkowicz stwierdzał: „Jestem pod wrażeniem Lanczenety.
Pod b. głębokim. Sądzę, że to najlepszy obrazek życia emigr., jaki udało mi się
czytać. Obserwacja. Przemyślenia. Metodyka. Wiem teraz na pewno, że z Pani rośnie
pisarka poważnego kalibru”. * * * * * Jan
Bielatowicz w liście do Danuty Mostwin z 24 sierpnia 1962 roku pisał: „Powieść
Pani uważam za znacznie wartościowszą od wszystkich razem wziętych pozycji ubiegłego
roku (...) Czytałem Amerykę prawie z wypiekami. Ma Pani cudowny dar widzenia
środowisk i zaglądania do dusz. Pani jest epikiem naszej generacji. Takie to wszystko
serdeczne, a plastyczne, akowskie, kombatanckie i emigracyjne w atmosferze i arcyludzkie
w mądrości sądu i ostrości widzenia (...) Wydaje mi się, że Pani ma wśród wszystkich
pisarzy średniej generacji emigracyjnej najwięcej do powiedzenia, najdłuższy oddech
epicki”. * * * * * „Książka
Danuty Mostwin jest bodaj pierwszym obiektywnym powieściowym studium o doli grupy
emigrantów w Stanach Zjednoczonych”. „Powieść
Ameryko! Ameryko! jest kroniką uciążliwego poznawania nowego świata, a
w nim nowych światów, przez zbłąkanych wygnańców. Jest bardzo polska w odtwarzaniu
nastroju bezdomności, który przełamuje się pod koniec przez przypadkowe zbliżenie
z otoczeniem na innym planie niż zarobkowy i agresywnie nieufny”. Zofia
Kozarynowa * * * * * Wartości poznawcze
tego utworu podkreślał z uznaniem Tymon Terlecki. Przyjmował go jako panoramę
adaptacji społecznej nowej, powojennej emigracji polskiej. *
* * * * Maria Danielewicz-Zielińska nazwała utwór
„(...) barwnie nakreśloną opowieścią o wczesnych pionierskich latach grupy
interesująco zestawionych reprezentantów „nowej” emigracji, ekswojskowych
i inteligentów. (...) Najżywiej i najdokładniej nakreślony został proces zdobywania
pracy (...) Doskonale przedstawiła (autorka) stadia aklimatyzacji i amerykanizacji”
. * * * * * „Adaptacja do warunków
amerykańskich trzech pokoleń Żuławskich: dziadka, syna i wnuków (zrodzonych już
w Nowym Świecie), trudna wegetacja „inteligencji” polskiej, zmuszonej
zrezygnować z pracy w danym zawodzie, stanowią treść tej interesującej i żywo
pisanej książki, która w formie fabularnej przynosi zapewne doświadczenia osobiste
autorki”. Zygmunt Markiewicz *
* * * * Teresa Sochacka-Kirchner pisała w 1995 roku: „Choć
było to wiele lat temu, do dziś pamiętam, jak wielkie wrażenie wywarła wówczas
na mnie powieść Ameryko! Ameryko! Czytałam ją z zapartym tchem, przeczuwając
chyba w losach bohaterów swą własną przyszłość. Zresztą i w innych powieściach
tej pisarki rozpoznawałam siebie — swój emigrancki los, pełen wzlotów i
upadków, niekończących się dylematów i równie upartych nadziei”.
Wybór i opracowanie Mirosław Jacek Kucharski
Oficyna Wydawnicza Kucharski
www.oficynamjk.com.pl
| 